Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która zmierza do zapewniania ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego, w sytuacji gdy spadkobierca ustawowy nie otrzymał odpowiedniej równowartości z udziału spadkowego, jaki powinien mu przypaść w drodze dziedziczenia ustawowego.
Komu przysługuje zachowek, w jakiej sytuacji oraz w jakiej wysokości?
Zachowek przy dziedziczeniu ustawowym należy się zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Jaka jest wysokość zachowku?
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli zstępny uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału.
Art. 991 § 2 kodeksu cywilnego: Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek należy do długów spadkowych. Z prawa do zachowku wynika roszczenie pieniężne skierowane do spadkobiercy powołanego przez spadkodawcę do dziedziczenia. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Obowiązek zapłaty zachowku powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek powstaje wówczas, gdy spadkodawca sam nie zapewnił uprawnionemu należnego mu zachowku, czy to w postaci dziedziczenia, ustanowienia zapisu lub dokonania darowizny. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska żadnych korzyści ze spadku powstaje po jego stronie roszczenie w stosunku do spadkobiercy o zapłatę zachowku lub, gdy uprawniony uzyskał korzyść jedynie w części, roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Jednakże o zachowek mogą ubiegać się spadkobiercy ustawowi także w sytuacji, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, ale jeszcze za życia rozporządził swoim majątkiem, dokonując darowizny.
Jak wyliczyć wysokość zachowku?
Ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek” (zob. wyrok z uzasadnieniem SO w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 05.08.2021 r., sygn. akt.: I C 265/20).
Nie dolicza się do spadku następujących darowizn (art. 994 k.c.):
1. drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych;
2. darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Wymaga podkreślenia, że darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania.
Czy roszczenie o zapłatę zachowku się przedawnia?
Należy pamiętać, że roszczenie o zapłatę zachowku ze względu na swój majątkowy charakter ulega przedawnieniu. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. W judykaturze wskazuje się, że: „Termin przedawnienia roszczeń uprawnionego z tytułu zachowku rozpoczyna bieg od ogłoszenia testamentu” (zob. wyrok z uzasadnieniem SO w Warszawie
z dnia 31.05.2019 r., sygn. akt.: XXV C 769/19). Zatem termin przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku wynosi 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu spadkodawcy bądź od dnia śmierci spadkodawcy, gdy testamentu nie sporządzono.
Warto skorzystać z instytucji zachowku, jeżeli takie roszczenie nam przysługuje. Niemniej jednak, wcześniej również wskazana jest konsultacja z prawnikiem, który prawidłowy wyliczy wysokość zachowku, a także dodatkowo przeanalizuje wszystkie kwestie związane ze spadkiem,
jak np. możliwość wydziedziczenia czy niegodność dziedziczenia.
